Ayşenur Özel
Gelo we qet li ser dîmenên vê gerdûnê idea kiriye? Yan jî li ser dîmenen cuda. Cudahiya dîmenên din ji hev du çi ye? Pêkan e an? Pirsên bi vî color muhtemelen gelenek caran hatine bîra me lê bersiv ew qasî hêsan nînin. Naverok’ta geçen bir gece filmini izlemek için. Di rastiyê de wekî li filman nîşan didin rêwitiya di navbera gerdûnên cuda de wisa jî hêsan nine.
Fêhmkirina ji dîmenan bêguman diguhere. Ji bo mûstangeke li ser bendikekê û ji bo kesê li mûstange dinêre cuda ye. Mustang li ser bendikekê dikare burada peşî, paşî aliyê çepû rast. Ji bo mustangê ew bendika em wekî 1 dîmenî sole, ne 1 dîmenî ye. 3 dîmenî ye. Ew bendik ji bo mûstagê ne bendik e, taybetmendiyên bendikekê nîşan nade. Taybetmendiyên sîlînderekê nîşan dide lê ji bo me, ji bo me mirovan bendik e. Di fêhma me de ew bendik eû 1 dîmenî ye. Ji ber vê em dikarin bibêjin fêhma ji dîmenan diguhere. Em aniha bi giştî bi demê/zeman ve di gerdûneke 4 dîmenî de dijîn. Ji xeynî demê fezayeke bi 3 dîmenî heye. Ji ber vê di wê mînaka mûstangê de fêhma me mirovan û wê mûstangê diguhere.
Guherîna dîmenan bêguman vê pirsê tîne bira me; gelo em ê bikarin herin gerdûnên din? Di sala 1916an de cara yekê Ludwig Flamm fikra xwe ya “çehlikên spî” var. Pêkan e gerstêrkeke wekî berovajiya chehla reş hebe û dibêje bi teorik em dikarin din navbera çehlikên spî û çehla reş de bircekê çêbikin. Di sala 1935 in Albert Einstein û Nathan Rosen bibikaranîna Relativity to teori or Giştî li ve fikrê zêde kirine û “qulikên kirman” nûjen to teori. Lig gorî ve teori bi saya van qulikan em dikarin derbasî cihên dema wan ji hev du gelekî cuda yan jî gerdûneke din bibin.
Albert Einstein û Nathan Rosen jî van qulikan wekî “birc” bi nav kirine. Em dikarin ji bo van bircan bibêjin kurterê. Kurterêyên ji bo derbasbûna qerdûnên din. Her wiha konut teorisi “Bircên Einstein û Rosen” tê nasîn. Bêguman bikaranîna “qulikên kirman” di sala 1950an de ji Aliyê fizîkvan John Wheeler ve Hatiye Gotin.
Aniha ji bo me pirsgirêka herî mezin residence e, gelo em ê bikarin ji bo rêwitiya di nav gerdûnan de qulikên kirman çêbikin? Zanistvan hewl didin ji bo ve teoriye îsbat bikin qulikên kirman çêbikin. Muhtemelen em hê nehatine wê astê lê li Dezgeha Güce ya Amerîkayê xebateke li ser qulikên kirman kar kirine û wok jî be qulikeke kirman a bi pergaleke quantumî dîtine. Ji Ofîsa Zanistê ya Dezgeha Güce ya Amerîkayê Lêkolînara sereke Maria Spîropulu dibêje, “Me ji bo lihevketîbûna quantumî ya li gorî serdema xwe, pergaleke quantumî ya cut a taybetmendiyên qulikekeşînî sîrâk. Ch’en dibêje; “Ev xebat ji bo em bikarin bi bikaranî compîterên quantum ji rakêsa fizîka quantum fêhm bikin û bi bernameyeke mezin testa we bikin givek e.“
Nivîskarên vê lêkolînê ji Zanîngeha Harwardê Daniel Jafferis, ji bo têza lisansê Spiropulu û ji MITê Alexander Zlokapa ne. Tîma lêkolînê li ser ışınlanma kuantumî û qulikên kirman dixebitin. Tîm ceribandinên xwe yên ji bo ravekirina bi fîzîka quantumî ya ve tehlike kirine.
Bêguman xebatên li ser vê mijarê ne nû ne. Beria ve xebatê jî li ser kar dikin. Caltechê profesorên fîzîka theorîk Ronald û Maxine Linde û profesorêmatematîkê Alexeî Kitaev’in yegane pergaleke kuantumu ya hêsan bi xebatên Jafferis , Paul Gao û Aron Wall re n quantum li hev dikinê înamîk. Konut modeli wekî modela SYK jî tê binavkirin. Navê wê ji navê Subir Sachdev, Kitaev û Jinwu Ye tê. Konut modeli ji bo li ser vê mijarê kûr û hûr bixebitin bû alîkar’dır. Di vê xebata nû de jî xebateke wekî modela SYKê kirin.
Rêwitiya di navbera gerdûnan de cêbibe an na, em hê nizanin. Ji bo vê yekê divê em bikarin bigihîjin dîmenên cuda. Loma energyyeke zêde û li gorî qanûnên fîzîka quantumî li me pêwîst e. Heke bibe muhtemelen emê wan sehneyên li fîlman bi men nişan didin bijî bijîn lê em bi vê yekê rind dizanin fizik dinyaya nediyariyan e tu tisht ne land e.
